Friesland
| |||||
'Oôdstad | Leêuwarden | ||||
Commissaoris van de Konieng |
Arno Brok (VVD) | ||||
Belangriekste godsdienst(en) | protestant (33%), katteliek (7%) | ||||
Belangriekste streektaele(n) | Fries, Stadsfries, Bildts, Stelliengwerfs, Greuniengs | ||||
Oppervlakte - Totaol - Land - Waeter |
daerde 5.753 km² 3.340 km² 2.413 km² | ||||
Inweuners - Totaol - Bevolkiengsdichteid |
achtste 662.000 (2024) 198 inw./km² | ||||
Gemeênten | 18 | ||||
Volkslied | De âlde Friezen | ||||
Officiële website | www.fryslan.frl |
Friesland (Fries (officieel): Fryslân) is 'n Nederlandse provincie die-a in 't noorden van 't land leit. Ze grenst an Greunienge, Drenthe, Overiessel, Flevoland en, over d'n Afsluutdiek, an Noord-'Olland. 'Oôdstad en groôste stad is Leêuwarden. Friesland is de eênige provincie daer-a nessens Nederlands ok nog 'n aore taele officieel is, naemelijk 't Fries. De Friese naem van de provincie, Fryslân, is ok in 't Nederlands d'n eênige officiële.
Geografie
bewerkFriesland bestaet uut 'n vasteland en de Waddeneilanden Vlieland, Terschellienge, Ameland en Schiermonnikoôg. Dit bin vier van de vuuf beweunde Waddeneilanden in Nederland. Deze eilanden bin in vroeg-historische tieden ontstae deur overstromiengen; 't groôste deêl van 't toen ondergelope land vaolt nog altoos bie ebbe droog. Die gronden, die-an Wadden genoemd ore en leie in de Waddenzeê, bin 't riekste natuurgebied van Nederland. 't Vasteland is 'eel agraorisch en bestaet vo 'n groôt deêl uut polderland. Deu turfsteken in vroegere tieden bin d'r groôte plassen ontstae die toet meren uutgroeide. Vandaeg bin dat voraol nog 't Tjeukemeer, 't Sneekermeer en de Fluessen. 't Lauwersmeer is 'n kreêke op de grenze mee Greunienge.
Inweunerantal
bewerkD' ontwikkelieng van 't inweunerantal:[1]
- 1850 — 248.000
- 1900 — 345.000
- 1950 — 465.000
- 1960 — 478.000
- 1970 — 522.000
- 1980 — 584.000
- 1990 — 599.000
- 2000 — 625.000
- 2010 — 646.000
- 2020 — 650.000
- 2024 — 662.000
Geschiedenisse
bewerkIn de Romeinsen tied wier Noord-Nederland beweund deu 'n Germaons volk de Frisii of Friezen, maer 't is nie zeker of dit volk 'tzelfde was as de Friezen die-an d'r vandaeg d'n dag nog leve. Op 't laegliggend land bouwde de beweuners terpen, groôte vliedbergen, daer-a laeter 'eêle durpen op zouwe ontstae. Nae de Groôte Volksver'uziengen besloeg 't gebied van de Friezen (vanaf noe gaet 't mee zeker'eid om 'tzelfde volk as tegewoordig) 'n eêl kustgebied wat-a liep van de Vlaemse kust toet an de Weser. In de Vroege Middeleêuwen verstoenge de mensen onder "Friesland" dit 'ele gebied. In de zevende eêuwe onderwerpe de Franken de Friezen. 't Gebied oor dan in drie deêlen verdeêld: West-Friesland ten westen van 't Vlie, midden-Friesland tussen Vlie en Lauwers, Oôst-Friesland ten oôsten van de Lauwers. 't Middeste stik bluuf bekend stae as "Friesland".
In 't zuden van West-Friesland ontstaet 't graefschap 'Olland. De 'Ollanders, die-an 'n Frankisch dialect bin gae spreke en agauw nie meer as Friezen gezie ore, breie ulder macht steês meer uut toet ze uutendelienge onder Floris V van 'Olland 'eel West-Friesland onder controle kriege. In Oôst-Friesland gaet 't aors: daer komt de macht bie locaole 'eren te leien. In 't stik tussen Lauwers en Eems kreeg de stad Greunienge, intussen Saksischtaelig, lanksaeman de macht. 't Ende kwam in 1498, as 'ertog Albrecht van Saksen toet 'Eêre van Friesland benoemd wier. Dit is ok 't moment daerop de verschillende Frieslanden definitief van mekaore gescheie wiere. Zoôwè ten westen as ten oôsten was 't Fries uutgesturve ten gunste van aore taelen, zoôdat alleêne Friesland tussen Vlie en Lauwers as "echt Friesland" overbleef.
De kommende eêuwen wier Friesland glad geïntegreerd in de politiek van 'eel de Nederlanden. 't Kwam onder regerienge van Kaerel V, wier agauw calvinistisch en kwam mee in opstand tegen de Spanjolen. Nae 1648 wier 't 'n gewoon gewest mee 'n kleine afvaerdigienge in de Staeten-Generaol. Tiedens de tweê Stad'ouwerloôze Tiedperken ao Friesland gewoon 'n stad'ouwer.
In d'n Tweêde wereldoorlog wiere de eilanden Vlieland en Terschellienge, die-an altoos bie Noord-'Olland g'ore aodde, bie Friesland gevoegd. De ouwe indeêlienge van 't vasteland in 11 steden en 30 grietenieën wier, in de vurm van gemeênten, onveranderd ang'ouwe toet 1 januaori 1984, as 'n 'erindeêlienge 'n ende maekte an de kleinste van die gemeênten.
Politiek en bestier
bewerkProvincie
bewerkDe Provinciaole Staeten van Friesland è 43 zeêtels (vò 2007 waeren dat 'r 55). Sins de verkieziengen van maerte 2023 is de verdeêlienge zoô:[2]
Oliefkleur bin partijen van Gedeputeêrde Staeten.
Uutslag Staetenverkieziengen | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Partij | 2023 | 2019 | 2015 | 2011 | 2007 | ||
BBB | 14 | ||||||
PvdA | 5 | 6 | 7 | 11 | 12 | ||
CDA | 4 | 8 | 9 | 8 | 12 | ||
FNP ¹ | 4 | 4 | 4 | 4 | 5 | ||
VVD | 3 | 4 | 5 | 6 | 5 | ||
GL | 3 | 3 | 1 | 2 | 2 | ||
CU | 2 | 3 | 3 | 3 | 3 | ||
PVV | 2 | 3 | 4 | 4 | |||
FVD | 1 | 6 | |||||
SP | 1 | 2 | 5 | 3 | 4 | ||
PvdD | 1 | 1 | 1 | ||||
D66 | 1 | 2 | 3 | 2 | |||
JA21 | 1 | ||||||
PBF ² | 1 | ||||||
50+ | 1 | 1 | |||||
Zeêtels | 43 | 43 | 43 | 43 | 43 | ||
Coalitie | 24 | 22 | 23 | 23 | 25 | ||
Opkomst | 66% | 59% | 53% | 60% | 54% |
¹ FNP is Fryske Nasjonale Partij.
² PBF is Provinciaal Belang Fryslân.
Gemeênten
bewerkFriesland ei 18 gemeênten sins 2019. Vier gemeênten divan bin eilandgemeênten, naemelijk Vlieland, Terschellienge, Aemeland en Schiermonnikoôg.
|
|
Waeterschappen
bewerkFriesland kent mar een waeterschap, het waeterschap Friesland.
Justitie
bewerkCultuur
bewerkGodsdienst
bewerkFriesland is groôtendeels protestant. De Griffermeêrde kerke is nae verouding groôt in Friesland. D'r bin nie vee Kattelieken of Bevindelijk-Griffermeerden. De leste jaeren wint onkerkelijkeid terrein, evenas in de rest van Nederland. Moslims vin'je d'r nie vee.
Taele
bewerk't Westerlauwers Fries oor gesproke in 't groôtste deêl van de Nederlandse provincie Friesland. Uutzonderiengen bin de eilanden Vlieland en Ameland, de Stelliengwerven (in 't zuudoôsten), 't Kollumerland en 't Bildt. 'n Klein gebiedje in westelijk Greunienge is weer wè Friestaelig. In de steeën oor sins jaer en dag Stadsfries gepraot, wat-a 'n Nederlands, gin Fries, dialect is. Aolles bie mekaore praot iets meer as d'elt van de Friezen nog Fries, dat bin zoô'n 350.000 mensen. Nog vee meer mensen kunne Fries praote mae doeë 't nie zoô dikkels. Vèruut de meêsten kunne 't verstae. Toch gaet 't gebruuk van 't Fries merkbaer achteruut, in elk geval in 't daegeliks leven. Op schrift is de taele aolomtegenwoordeg en de schriftelike be'eersienge van 't Fries gaet juust voruut.
Folklore
bewerkEen bekende Friese folklore is de Elfsteêdentocht, een schaestocht van ruum 200 kilometer. Fierljeppen en Kaetsen binne bekende Friese sporten.
Noôten
bewerkLienks nae buten
bewerk
Noord-Braebant | Noord-'Olland | Overiessel | Utrecht | Zeêland | Zuud-'Olland |