Noôrdzeê

De Noôrdzeê is 'n randzeê van d'n Atlantischen Oceaon, die-a in West-Europa leit. Ze oor gedefinieerd deu de kuste van Noord-Frankriek, België, Nederland, Noordwest-Duutsland, West-Denemarken, 't zujen van Noorwegen en de oôstkuste van Groôt-Brittannië. Ze is onder meêr de naemgeefster van Zeêland. De Noôrdzeê is de drukst bevaere zeê t'r waereld en is van groôt economisch belang. Ok is 't 'n vreêd belangrieke biotoop, daerin vee verschillende beêsten endemisch (tuus) bin. Vo de visserieje is de zeê ok eel belangriek. D'r komt vee boômkorvisserie voo.

Kaerte van de Noôrdzeê in de gebrukelike definitie

Naem

De Noôrdzeê is (net eênder as de Zuderzeê) an zien naem gekomme deu de Friezen, die-a in de middeleêuwen 'n belangriek zeêvaerend volk waeren. Vò ulder lag de zeê te noôrden, nie te westen zoô-as in Olland en Zeêland. Die naemen bin laeter in 't westen van 't land overgenome. 't Gieng, deudat de Nederduutse Hanze die naem oôk gebruukte, zelfs zoô vaorde dan ze in Noorwegen, daer-a de Noôrdzeê juust ten zujen van leit, ok nog van Nordsjøen praote. In Denemarken oort de naem Nordsøen nessens d'n eige naem Vesterhavet gebruukt.

Topografie

Mee 'n oppervlakte van 575.000 km² is de Noôrdzeê 'n betrekkelik kleine zeê. Bovendien is ze relatief ondiepe mee 'n gemiddelde diepte van 94 meter. Ze leit bekant elemaele op continentaol plat en valt daerom bie iestieden droôg.

De Noôrdzeê eit een echte binnenzeê, de Waddenzeê, die-a van Noôrd-Nederland tot an Denemarken loôpt. De Waddenzeê oort deur 'n antal eilanden, de Waddeneilanden van de Noôrdzeê ofgescheie. D'r leit mar eên eiland in volle zeê: Helgoland. In 't noôrden leit 'n diepe geule, juust langs de kuste van Noorwegen, dit noeme ze de Noôrse Kille. Ier en dae leie d'r minder diepe stikken in de Noôrdzeê, die a banken genoemd ore. De bekèndste daevan is de Doggersbanke, vò de Zeêuwse kuste leit oôk nog de Schouwenbank.

In 't noôrden gaet de Noôrdzeê over in den Atlantischen Oceaon, in 't noordoôsten in 't Skagerrak, in 't zuudwesten in 't Kanaol. D'r stroôme verschillende rivieren in de Noôrdzeê uut, waeronger de Schelde, de Maes, de Rijn, de Elbe en de Theems.

Buten de zevenmijlszoône was de Noôrdzeê eêuwenlank in niemand z'n bezit, mae naedan ze nae d'n Tweêden Wereldoorlog begonnen mee nao olie en gas te boren ontstieng de be'oefte an 'n verdeêlienge van de Noôrdzeê. In 1970 wier 'n verdrag opgesteld daer-a eên en ander in geregeld wier.

Geologie

De eêrste anzet tot vurmienge van 't Noôrdzeêbassin wier al 350 miljoen jaer vromme gedaen, maer in 't Tertiar-tiedperk wier 't pas definitief gevurmd. Mee 't end van de lèsten iestied, 11.000 jaer vromme, liep 't bassin langzaeman vol tot an 't niveau daer-at 't noe op staet.

'n Intersante vindplekke van fossielen is de Doggersbank, daer-an mammoetresten gevonden bin. Ten zujen van de Doggersbank leit de Klaeverbank, 'n grindofzettienge uut d'n tied dat de Noôrdzeê droôg lag en ier 'n rivier lanksliep.

Hydrologie

't Zoutge'alte in de Noôrdzeê verschilt mee plekke en tied van 't jaer, mae leit naebie de 20 promille bie riviermonden en tussen de 32 en 35 in 't noôrden van de zeê. Dat eit d'rmee te maeken dat 't rivierwaeter z'n eige slecht vermengt mee 't zeêwater. De gemiddelde temperatuur is in de winter 1 graod Celsius en in de zeumer 18 graojen. Van noôrd nae zuud bin dae groôte verschillen in.

Klimaot

Wat-a meteên opvalt an 't Noôrdzeêklimaot is de groôte vatbaereid vo depressies; deu zien liggienge is de luchtdruk dikkels nogal laeg. Zuudwestewind komt veruut 't meêste vò (roend de 18%), oôstewind betrekkelik weinig (7%). Zwaere sturmen van windkracht 8 of oôger komme dikkels vò; in januaori is dat in 12% van d'n tied. De bedekkiengsgraed, dat wil zeie 't deêl avn d'n eêmel dat-a mee wolken bedekt is, leit gemiddeld zoô roend 3/4, wat-a oôk relatief vee is. Naevenant valt d'r oôk vee regen. In de vroege zeumer komt mist vee vò. Deu 't zeêklimaot bin de temperatuurfluctuaties beperkt in vergliekienge mee 't land. 't Groôtste deêl van de Noôrdzeê eit in de klimaotindeêlienge van Köppen 'n Cfb-klimaot (maetig regenklimaot), alleêne 't uterste noôrden valt onder Cfc (regenklimaot mee korte, koele zeumer).

Flora en fauna

Planten

In de open zeê komme eigelik alleên mae microscopisch kleine plantjes vò die-an deêl uutmaeke van 't plankton. Langs de kuste ei-je wè groôtere planten, voral bruunwieren.

Ongewervelden

Aollereêrst bestaet 't ongewerveldenbestand oôk uut minuscule planktondiertjes, die-an saeme mee 't plantaerdeg plankton as voedienge diene vò de visse in de Noôrdzeê. Verders komme d'r in de Noôrdzeê 'n oôpe kwallen vò. Inktvissen, zoôas de zeêkatte, bin der oôk.

Vissen

Zoôas gezeid voeie de vissen d'r eige voral mee plankton; omdat dit eêl vee vòkomt in de Noôrdzeê is t'r oôk 'n keur an vissen te vinden. Voardeweg de talrieksten is vanouds d'n aerienk, juust as de makrele en d'n ael 'n vis die-a kort onder 't waeteroppervlak zwemt. Boôjemvissen bin onger meêr de kabeljauw, de scholle, de schelvis, de wijting en de tonge. Al deêze vissen ore deur maessen opgegete en daerom in de Noôrdzeê gevangen, waermee ulder antallen deur overbevissienge ofneent. Groôtere vissen, daer-a nie op gejogen oort, bin de maenvis en verschillende soôrten aoien, daeronder de ondsaoi en de kataoi.

Zoogdieren

De kleine en middelgroôte vissen bin 't eten vo de zeêzoôgdieren. Die valle uuteên in tweê groepen: de walvisachtigen (Cetacea) en de robachtigen (Pinnipedia).

Walvisachtigen die-an in de Noôrdzeê vòkomme ore meêstal as dolfijnen erkend, wat-a 'n kwestie van definitie is (de meêste biologen gebruke de naem dolfijn in de taxonomie nie meer is). De witsnuutdolfijn komt vandaeg d'n dag 't meêste vò. Op ope zeê oort 'n nogal is verward mee de witflankdolfijn. Aore, vee bekendere soôrten bin d'n bruunvis, d'n tumelaer en de gewonen dolfijn, die-a in de kouwe Noôrdzeê nie eêl dikkels te zieën is. Vanof de jaeren derteg bin de meêste soôrten, voral bruunvis en tumelaer, achteruut gegaen, vandaeg d'n dag erstelt de populatie z'n eige weêr 'n bitje. D'n orka is eêl wat groôter en vor im is de Noôrdzeê, voral d'n trechter, 't zujelike deêl d'rvan, eigelik vees te ondiepe. Dit geldt glad elemaele vò de potvis, die bie d'n trek van de Noôrdelike Ieszeê nae 't zuje soms de fouten afslag neemt. Ast'n in de Noôrdzeê komt spoelt 'n dikkels an op 't strange mee d'n doôd tot gevolg.

Wat de robben angaet komme vòral de gewone zeê'ond en de grieze zeê'ond vò. D'n eêrste is overal te zieën, d'n andere komt an de Britse kuste vò. In Zeêland is de gewone zeê'ond al steês meêr te vinden, mae nog altied nie eêl dikkels.

Veugels

Lanks en op de Noôrdzeê bin eêl 't jaer deur vee veugels te vinden. 'n Typische zeêveugelfamilie bin de meêuwen; soôrten die-an op of bie de Noôrdzeê vòkomme en dae foeragere bin de kolle, de sturmmeêuwe, de drieteênmeêuwe, de kleine mantelmeêuwe, de groôte mantelmeêuwe, de kokmeêuwe en de zwartkopmeêuwe, mee as zeldsaeme soôrten de dwergmeêuwe, de geelpoôtmeêuwe en de vorkstaertmeêuwe. Sterns bin d'r oôk vee (dwergstern, groôte stern, Noôrdse stern, visdieve mee de lachstern en reuzenstern af en toe op deurtocht). De Noôrdse sturmveugel oor oôk nogal is vò 'n meêuwe of stern angezieë, maer is d'r nie mee verwant. Van de strandloôpers komme de bonte strandloôper, de kleine strandloôper en d'n drienteênstrandloôper an zeê vò. Enden die an zeê leven bin de brilduker, de eiderende en de zeê-ende. Vedders broeie nog tweê plevieren, de bontbekplevier en strandplevier, an zeê.

Lienk nae buten

• Stichtienge de Noôrdzeê (Nederlands)