Eerste Weareldoôrlog

De Eerste Waereldoôrlog, die voornaemelek de Groôte Oôrlog wier 'enoemd vanof deze gebeurtenis tot 1939, was een waereldoôrlog gecentreerd in Europa die begon op 28 juli 1914 en durende tot an 8 november 1918.

Frans monument ter ere van de gesneuvelden tiejens de Eerste Wereldoôrlog

Aolle groôtmachten van de waereld waere bie dizze oôrlog betrokke. Uuteindelek waere d'r meer as 70 miljoen militairen, 'emobiliseerd in één van de grooste oôrlogen in de geschiedenis. Meer as 9 miljoen soldaoten wiere 'edoôd, voorà as gevolg van de groôte technologische vooruutgang in vuurkracht.

Verloôp

De langloôpende oorzaek van de oôrlog was de imperialistische butenlanse poletiek van de groôtmachten van Europa, waaronder het Duutse Keizerriek, het Oôstenriek-Hongaorse Riek, het Russische Riek, het Britse Riek en Frankriek. De moord op 28 juni 1914 op Frans Ferdinand van Oôstenrijk was de directe anleiding van de oôrlog. Het resulterende in een Habsburgs ultimaotum an het Koninkriek Servië. Er wiere verscheie allianties 'evurmd, zoôdat binnen een paer weken de groôtmachten in oôrlog waere; via hun kolonies verspreidde het conflict zich over de wêreld.

Op 28 juli begon het conflict met de Oôstenrijks-Hongaorse invasie van Servië, 'evolgd door de Duutse invaosie van België, Luxemburg en Frankriek; en een Russische anval op Duutsland. Naedat de Duutse opmars naer Paries toet stilstand wier 'ebrocht, vestigende het westfront z'n eigen in een uutputtingsslag die weinig veranderde toet 1917. In het oôsten vocht het Russische leger mee succes tegen de Oôstenrijks-Hongaorse troepen, maar wier terug'edronge deur het Duutse leger. Biekomende fronten wiere 'eopend naedat het Ottomaanse Riek toetrad toet de oôrlog in 1914, Itâlië en Bulgarije in 1915 en Roemenië in 1916. Het Russische Riek ging ten onger in 1917, en Rusland steppende uut de oôrlog nae de Oktoberrevolutie laeter dat jaer. Na een Duuts offensief langs het westfront in 1918, kwamme Amerikaanse troepen nae Europa en de geallieerden drongen de Duutse legers vromme in een reeks van succesvolle offensieven. Duutsland, dat z'n eigen probleme had mee revolutionairen op dat moment, stemmende in mee een staokt-het-vuren op 11 november 1918. De oôrlog eindigende as een overwinning voo de geallieerde.

Tegen het ende van de oôrlog waere vier imperialistische grootmachten -de Duutse, Russische, Oôstenriek-Hongaorse en Ottomaonse rieken- militair en politiek verslogen en hielden op te bestô. De opvolgersstaeten van de eerste twee verloren vee grondgebied, terwijl de leste twee geheel ontmanteld wiere. De kaerte van Centraol-Europa wier hertekend in een antal kleinere staeten. De Volkenbond wier 'esticht in de hoop een dergelijk conflict in de toekomst te voorkommene. Het Europese nationalisme kwam voort uut de oôrlog en het uuteênvalle van rieken, de gevolgen van de nederlaag van Duutsland en problemen met de Vrede van Versailles zouwe biedraege tot de Twidde Weareldoôrlog.

De oôrlog van jaer tot jaer

1914

28 juni - Moordanslag op aertshertog Frans Ferdinand van Oôsteriek, de troonopvolger van Oôsteriek-Hongarije en aertshertogin Sophie deu de Servische nationalist Gavrilo Princip. Beiden komme om 't lêven. Dit vurmende de directe anleiding tot het uutbreken van de Eerste Weareldoôrlog.
23 juli - Oôsteriek-Hongarije stelt een ultimatum an Servië. Het land kriegt 48 uur om te voldoewene an een antal onmeugleke Oôstenriekse eisen. Een oôrlog liekt onvermiedelek.
25 juli - Servië wiest het ultimatum of en mobiliseert. Oôstenrijk-Hongarije antwoordt mee gedeelteleke mobilisaotie.
28 juli - Oôstenrijk-Hongarije verklaert de oôrlog an Servië. Hiermee behunt de Eerste Weareldoôrlog.
29 juli - Troepen van Oôstenrijk-Hongarije opene het bombardement op Belgrado.
30 juli - Rusland mobiliseert ter bescherming van ulder bondgenoôt Servië.
31 juli - Duutsland eist in een ultimaotum dat Rusland de mobilisaotie intrekt. Er wor nie op 'eantwoord.
1 auhustus - Duutsland verklaert d'n oôrlog an Rusland.
3 auhustus - Duutsland verklaert Frankriek de oôrlog.
4 auhustus - Het Duutse leger valt Belhië binnen om via het noôrden Frankriek binne te valle. (Schlieffenplan).
20 auhustus - Duutsland verslit Rusland in de slag bie Tannenberg.
9 september - Het wonder van de Marne maekt een ende an de Duutse opmars in Frankriek.
16 november - Zes omstanders komme om 't leven, as een angespoelde miene ontploft bie Wasschappel.

1915

19 jannewari - Op de Hr. Ms. Triton explodeert een miene bie 't oprumen van een mienversperring in de Onte. 5 man doôd.
2 maerte - Een angespoelde zeemiene ontploft bie de haeveningang van Zierikzee, waardeu 5 inweuners van dit stad'ie omkomme.
24 april - In Turkije worre honderden Armeense intellectuelen en kunstenaers 'earresteêrd en 'edeporteêrd. Dit is de opmaet naer de Armeênse Genocide.
7 meie - Het Britse semi-militaire passahiersschip de Lusitania wor tiedens een reis van New York nae Liverpool deu de Duutsers tot zienken 'ebrocht in de Ierse Zeê. Bienae twaelfhonderd van de opvaerenden komme om't leêven.
9 juli - De Duutse koloniaole troepen in 't tehenwoordige Naomibië capituleren bie Otawi voo de troepen van de Zuud-Afrikaonse heneraal Louis Botha.

1916

13 jannewari - Waetersnoôd rond de Zuujerzeê. 16 doôden.
21 feberwari - Mee de anval van het Duutse vuufde leher op de vesting Verdun behunt ien van de bloedigste slaegen van de oôrlog.
1 juni - De Slag in het Skagerrak tussen de Britse en Duutse vlote eindigt onbeslist.
1 juli - De gezaemenleke Britse en Franse lehers behunnen langs de Somme een groôtscheêpse anval op de Duutse stellingen, de Slag an de Somme. Alleên al op deze dag verlierzen vele tienduzenden soldaoten het leêven. Dit is de dag weer de meeste Britse slachtoffers vielen in de Britse militaire geschiedenis, 19.240 gesneuvelden.
24 juli - Het vrachtschip SS Maas lopt bie het lichtschip Noordhinder op een Duutse miene. Het schip zienkt binnen tweê menuut'n, weerbie 10 bemanniengsleden omkomme.
31 juli - De Zeêuwse veêrboot Koningin Wilhelmina zienkt. 7 mensen kommen om 't lêven.

1917

16 jannewari - De Duutse minister van butenlandse zaeken verstuurt het Zimmermanntelegram an Mexico met het verzoek zich an de kant van de centraolen te schaeren in de Eerste Weareldoôrlog.
8 maerte - De feberwarirevolutie begint in Leningrad (Sint-Petersburg), Rusland (23 feberwari op de juliaonse kalender).
28 juni - Aerpeloproer in Amsterdam.
2 november - De Balfour-verklaering belooft de Joodse zionisten Britse hulp bie de opbouw van een 'nationaol tehuus' in Palestina.
9 december - Britse troepen bezette Jeruzalem, en nemen de macht in Palestina over van het verslaegen Ottomaanse Riek.
13 december - Waepenstilstand van Brest-Litowsk. Einde van de vijandelijkheden tussen Rusland en Duutsland.

1918

31 jannewari - De Sovjet-Unie erkent de onaf'ankel'eid van Finland.
15 feberwari - Stoomloodsvaartuig 14 lopt in de Onte op een miene, weerbie 8 opvearenden omkomme. Geliektiedig explodeert deu dezelfde miene ok de ARM 16, weerbij 3 vissers omkomme.
21 maerte - Behin van het Duutse offensief Kaiserschlacht.
31 maerte - In het fort van Brest-Litovsk slute de Centraole Mogend'eden (Duutsland en Oesterriek) vrede met Sovjet-Rusland. Finland, Estland, Letland, Litouwen, Pool'n en Oekraïne worre onaf'ankelek.
21 april - De beroemdste vliegenier uut de oôrlog, Manfred von Richthofen ofwè de Rooee Baron, wor neer'eschoten.
7 meie - Vrede van Boekarest tussen de Centraolen en Roemenië: Roemenië mot gebied ofstô an Bulgarije en Oostenriek-Hongarije en is verplicht oliebronnen te verhuren an Duutsland; de Centraolen op hun beurt erkennen de saemenvoeginge van Roemenië en Bessarabië.
8 auhustus - Bie een sturmanval deu de Entente stort het Duutse westfront in mekaore.
8 november - De waepenstilstand wor ongertekend in een treinwaegon in het bos van Compiègne, ten noorden van Paries.
18 november - Ramp van Hamont. In het Belgische Hamont ontploft een Duutse munitietrein, weerdeu zeer veel mênsen om 't leven kommen. Schattingen loôpe uuteên van eênige honderden tot 1007.

Naesleep

1919

4 jannewari - Het Rooie Leher veroverd Riga.
28 maerte - Hongaorse troepen vallen Slowakije binnen.
10 april - Roemenië valt Hongarije binnen, zie Hongaors-Roemeense oôrlog.
15 meie - Griekenland bezet 't Turkse Smyrna.
6 juni - Finland, weer de Witten de overwinning he 'ehaeld, verklaert de oôrlog an de Sovjet-Unie.
21 juni - De Duutse Keizerleke Merine brengt bie Scapa Flow d'r oôrlogsvloot toet zienkene, liever dan z'n eige over te draegene an de geallieerde.
28 juni - De Duutse delegaotie ongertekent het Verdrag van Versailles. Deermee is de Eerste Waereldoôrlog officieel beëindigd.
3 auhustus - Roemeense troepen bezetten Boedapest. De communistische heerser Béla Kun slit op de vlucht nae Wenen (laeter zal um deurreize nae de Sovjetunie).
10 september - De geallieerde slute vrede mee Oesteriek in het Verdrag van Saint-Germain. Tsjecho-Slowakije en Hongarije worre onaf'ankelek, en Oesteriek verlierst ok gebied an Joegoslaovië, Itâlië en Pool'n. Oesteriek wor deermee tot zien huujige grenzen in'eperkt, nog gin achtste van z'n oorspronkeleke grondgebied.

1920

10 jannewari - Danzig wor los'emaekt van het Duutse Riek en kom onger mandaot van de Volkenbond. 't Wor een zogenaemde vriestad.
2 feberwari - Vrede van Tartu: De Sovjet-Unie erkent de onafhankelek'eid van Estland.
10 feberwari - Referendum in Noord-Sleeswiek, weerbie een meerder'eid voor ansluting bie Denemarken stemt.
14 feberwari - Lenin besluut om Pool'n an te vallene, behin van de Pools-Russische oôrlog.
2 maerte - Waepenstilstand tussen Roemenië en de Sovjet-Unie.
16 maerte - De Britten bezette Constantinopel.
6 april - Frankriek git over toet bezettieng van het Roergebied, Hamburg, Hanau, Frankfurt en Darmstadt.
7 meie - Kiev valt in Poolse han'n.
10 auhustus - Verdrag van Sèvres. In San Remo beslist de Entente over de bezette Osmaonse gebieden. Turkije verlierst vee grondgebeid. Het Vereênigd Konienkriek kriegt het mandaot over Palestina en Irak, Frankriek over Syrië en het laetere Libanon.
13 auhustus - Sovjet-Russische troepen valle Warschau an, mar worre in een slag bie de Vistula terug'edreven.
20 september - De Volkenbond kent Eupen en Malmédy toe an België.
14 oktober - Vrede van Tartu tussen Finland en de Sovjet-Unie. De grens tussen beie land'n wor vast'elegd, weerbie Finland in Petsamo een verbindieng mee de Noordelijke Ieszeê kriegt.

1921

18 maerte - Pool'n en Sovjet-Rusland slute de Vrede van Riga. De Russisch-Poolse grens wor opnieuw vastgesteld, weerbie Pool'n een flienk deel van Wit-Rusland toe'ewezen kriegt.
29 juli - In Duutsland wor Adolf Hitler 'ekozen toet leider van de Nationaol Socialistische Partij.

Trivia

Vanof de boulevard van Vlissienge konne op een mooie zeumeraevond vanof de terassen de lichtflitsen in de varte van 't front ezieje worre. Een 'ele tegenstelling.

Literatuur

J.D.P. Keegan, The First World War ISBN 0-375-40052-4
Koen Koch, Een kleine geschiedenis van de Grote Oôrlog (2010), Uitg. Ambo/Manteau, 472 blz.
F. Morel, Van Oranje Stadhouders tot IJzeren Kanselier ISBN 978-90-6728-206-2
J.H.J. Andriessen, De andere waarheid ISBN 90-6707-500-0
J.H.J. Andriessen, De mythe van 1918 ISBN 90-5911-118-4