Braziliaons Zeêuws

Braziliaons Zeêuws is 'n Zeêuws dialect wat-a gesproke oort in de Braziliaonse staet Espírito Santo. 't Dialect ontstieng naedat in de negentiende eêuwe 'n stik of wat Zeêuwse femilies emigreerde nae 't durpje Holanda. Vandaeg d'n dag oor de taele nog deu 'n paer femilies gesproke; ze staet op uutsterven deu d'n druk van groôtere taelen. Deu de isolatie van ulder moederland en 't intense contact mee aore taelen is 't dialect in betrekkelijk korten tied glad op z'n eige komme te staen.

Geschiedenisse

Ziet ok: Zeêuwen in Brazilië

Ankomst in groôte armoe

In de negentiende eêuwe trok Brazilië vee Europeaonen nae 't land, nessens Portugezen voraol Duutsers en Italiaonen. De meêsten nie-Portugese migranten goenge in 't zuje weune. Aoren wieren nao de staot Espírito Santo getrokke. Dae kwaemen in de eêste plekke vreêd vee Pommers naetoe (mensen uut Pommeren, in dit geval uut Oôst-Pommere wat-a vandaeg d'n dag bie Polen 'oort), maer ok 'n stel Nederlanders. Vò zòver dan ze telle konde bin d'r tussen 1812 en 1900 504 Nederlanders nae Brazilië geëmigreerd, daevan (sind 1858) 323 nae Espírito Santo. Allemaele kwaeme ze van 't grondgebied van de moderne gemeênte Sluus. De belangriekste migratiedurpen waeren Zuuszande, Kezand, De Groe, Truzement, Sinte Pier (Nieuwvliet) en Schwòndieke. De kolonisten emigreerde omda Zeêland in dien tied in 'n economische crisis was. Butendien goeng d'n aerappelpest rond deu 't land.

Angekomme op de plekke in de gemeênte Santa Leopoldina, die ulder waor toegeweze, bleek dan de contracten nie klopte. 't Land was nog glad onbewerkt en d'r stoenge zelfs gin 'uzen. Ok de gewassen (koffie, cassave) en beêsten die-an ze ulder beloofd aodde, waere d'r nie. Toegang toet 'n dokter aodde ze ok nie, zòdao de sterfte in de eêste jaeren vreêd 'oôg lag. As keizer Peter II in de jaeren zestig in de buurte kieke kwam, was t'n vreêd geschokt deu wat 'n dae zag. Wat wè geregeld was, was da mensen uut 'tzelfde land in dezelfde kolonie goenge weune en an 't werk wiere gezet. Neve Holanda was t'r ok Luxemburgo, Tirol en Suíça ('Zwitserland').

'n Ende an de isolatie

Deu de groôte armoe daerin ze werke mochte, leefde ze in isolatie van de aore kolonisten. Dat zou toch nie zo bluve. Ze prebeerde uut aolle macht 'n calvinistischen domenie te kriegen, mae mochte uutendelienge tevreeë weze mee 'n lutherse pastoor en 'n kerke saemen mee de Pommers, die in 1903 klaerkwam. Sinddien begonne de Zeêuwen d'r eige mee de Pommers te miengen. Ok goenge ze in de nieuwe eêuwe aomae meer nae schole, daerat 't onderwies in 't Portugees was en 't gebruuk van Zeêuws wier bestraft. Toet slot bleve ze nie aollemaele in Holanda weune. Vandaeg de dag weune de sprekers verspreid over drie gemeênten: Santa Leopoldina, Santa Maria de Jetibá en Itarana.

't Zeêuws noe

Vò ulder onderzoek spraeke de onderzoekers mee 76 mensen uut Zeêuwse femilies. Mae 13 van ulder noemde d'r eige sprekers, en maer eên spreker was joenger as 40. Wè was t'r in elke leeftiedsgroep nog wè eên te vinden die-at 't verstoeng of 'n paer woorden sprak. Wat betreft de aore taelen: de ouweren praote d'n dag deu voraol Pommers, de joengeren bekant alleêne mae Portugees. Lang nie aollemaele vonde ze 't erg da ulder taele an 't verdwienen was.

't Biezondere an de situatie is neffens de onderzoekers nie da de taele verdwient, mae dat 't nog meer as vuuf generaties geduurd ei veudat de kleine Zeêuwse minder'eid d'r taele opgaf. Normaol is dat binne de 'onderd jaer gebeurd.

Kenmerken

Aerd

't Braziliaons Zeêuws is in wezen 'n vurm van 't Land-van-Kezands. Omdan aolle kolonisten dae vandaene kwaeme, konden ze in Brazilië zonder moeite ulder plat bluve gebruke. De invloeden van butenaf komme voraol van 't Oôst-Pommers, wat in dit gebied 'n soorte lingua franca is. De lui kunne ok wè Portugees (de jongeren soms niks aors meer) mae die taele ei vee minder invloed g'aod omdat 't gin Germaonse taele is en vee vedder van 't Zeêuws afstaet. Nederlands ei gin status mee vo de sprekers. Bie 't veldwerk aodde ze ok vreêd 'n moeite om de onderzoekers te verstaen.

Neffens de onderzoekers is 't intens taelcontact dat uut deze vurm van Zeêuws bliek typisch vò uutstervende taelen.

Naem

De sprekers noeme ulder taele ’Ollands, of holandês a ze Portugees klappe. Awast zou 'n spreker in Zeêland dat nooit doeë, ulder maeke 't verschil tussen Nederlands en ’Ollands nie meer.

Klankleer

Omda de Braziliaonse Zeêuwen ulder taele nie meer zo dikkels gebruke, ore de Zeêuwse klanken soms deu aore vervangen. Woorden die van'ouds mee 'n h beginne, zouwe feitelijk gin h- 'ebbe moete, mae onder invloed van 't Pommers komt 'n soms wee vromme. Dan vurmt 'n eên foneem mee de g-, die in 't Zeêuws-Vlaems as 'n [ɦ] klienkt. Zò wissele de klanke [ɦ] en [z] d'r eige soms af in ’ier (hier, zier) of geên (heên, zeên). Mee klienkers as ie [i(:)], eê [ɪə] en ee ([e:]) kan ok geschipperd ore.

Directen invloed uut 't Pommers bliek wè deurdat cluster mee s+medeklienker as sj(C) ore uutgesproke, zò-as in alle soorten Duuts onder de Panninger Linie: sjtruken. Ok verandert de ouwe sch- in sj-: sjole.

Vurmleer

't Vaolt op dat 't betrekkelijk vònaemwoord wat intussen de plekke van die en dat goeddeêls ei overgenome. Ok dat is uut 't Pommers te verklaeren, wat altoos al wat vo alle geslachten, getallen en naemvallen gebruukt. Die of dat duken noe en dan ok nog wè op.

Bie vee sprekers is 't verkleinwoord deêls of glad verdwene. Ok 'iervò is 't Oôst-Pommers, wat-a zelf gin verkleinwoorden kent, de verantwoordelijke, wan 't Portugees maek die afleiiengen wè. 't Gebruuk van verkleinwoorden verschilt sterk per plekke. 'n Informant in Holandinha kon ze zonder moeite produceren en zeide zelfs nog zachjes ('n verkleind biewoord dus). 'n Ondervraegde spreker in Garrafão gebruukte ze nie uut z'n eige mae 'erkende ze wè nae suggestie. 'n Spreker uut Jatibocas kon ze nie eêns is maeke nae suggestie en wis vò casinha en mesinha gin aore vertaeliengen as kleen 'uus en klene taofel.

Zinsbouw

Sprekers van 't Braziliaons Zeêuws gebruke vee doe-ondersteunienge, dat wil zeie zinnetjes mee 'n aerd van 'Doe e keê kiekn of a de buurman d’r nog staot' (daer-at 't 'ulpwerkwoord doeë dus gin beteêkenisse eit). Die komme in Zeêland ok vò, en zeker ok in 't Land van Kezand, mae nooit zòvee en zò algemeên en in zòvee posities as in Brazilië. 't Kan ok 'eêl goed dat 't Braziliaons Zeêuws dit wee uut 't Pommers eit overgenome (wat zòiets soms ok doe). 't Waerschienlijkste is toch wè dat dit spontaen is gebeurt in taelcontact. Onderzoek leert dan sprekers van verwante taelen die neigienge vee 'ebbe, meschien om dudelijker te wezen. ‘t Gebruuk van doee op deze maniere kan oôk wieze op creolisering: deu ‘ulpwerwoorden te gebruken, oor ‘t aantal vervoegiengen kleiner: ik, jie, ons doe lôpe of dee lôpe in plekke van resp. loop, loopt, lope, liep, liep en liepe.

Zeker wè deu Pommersen invloed bin de sprekers van dit dialect constructies gae gebruke as Da's dan vier daogen om te nao Santa Leopoldina kommen.

Misschien onder Portugesen invloed laete de Braziliaonse Zeêuwen ok soms 't lieënd vòwerp weg. In zinnen daer-a 't Europees Zeêuws ’t zou eise, kan dit wegbluve in 'n zin as De joengeren, die praote (’t) nie meer. Dit is ok 'n biezonder'eid van 't Braziliaons Portugees, wan ok 't Europees Portugees zouw 'ier 'n lieënd vòwerp eise: Eles não falam(-la).

Woordenschat

't Braziliaons Zeêuws stae stief van de Pommerse woorden. Dikkels bin 't woorden die ok in 'Oôgduutse dialecten bestae, as bald 'gaeuw' en billig 'goeiekoôp'. Daeneffens bin d'r ok vee Pommerse leênvertaeliengen, zò-as Geeft dat gunter ok koeien ('Bin d'r daer ok koeien'). Portugese woorden bin vee minder algemeên.