Chili: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Bladzie leeggemaekt |
Versie 34202 van Andrewricereturns (overleg) onedaen emikt. |
||
Rehel 1:
{{landtabelle|
|naeminlandstaele=República de Chile
|vlagge=Flag of Chile.svg
|waepen=Coat of arms of Chile.svg
|locaotie=LocationChile.png
|taelen=[[Spaons]]
|oôdstad=[[Santiago]]
|regeriengsvurm=[[Rippebliek]]
|religie=[[Katholiek]] 89%, [[Prottestant]] 11%
|km2=756.096
|pctwaeter=1
|inweuners=16.284.741 (2007)
|dichteid=21,5
|volkslied=[[Himno Nacional]]
|munte=[[Chileense peso]]
|valutacode=CLP
|tiedzoône=UTC-4
|j/n=jaet
|feêstdag=[[18 september]]
|tld=cl
|landcode=CHL
|tel=56
}}
'''Chili''', offisjeel de '''Rippebliek Chili''' (Spaons: ''República de Chile'') is een Zuud-Amerikaons land, in 't noôrn hrenzend an [[Peru]] en [[Bolivia]] en in 't oôssen an [[Arhentinië]]. In 't oôssen lihhen de [[Andes]] en in 't wessen hrens 't et an de [[Hroôte Oceaon]]. Den oôdstad is [[Santiago]]. Chili claim ok een stik van [[Antartica]], wivan een hroôt hedeêlte ok deur Arhentinië wor eclaimd. 't Heografische middelpunt van Chili lig voe de Chileen'n dan ok bie [[Punta Arenas]], een stad in [[Vuurland]].
== Heschiedenisse ==
De eêste beweunieng van Chili is tot noe toe vastesteld in [[Monte Verde]] op 12.500 jaer eleen. De oôrsproenkelijke beweuners waeren de [[Aymara]] in 't noôrn, de [[Mapuche]] in 't midd'n en zuden en de [[Yagán]] en [[Kawésqar]] ok in 't zuden. Dit zien aollemille indianestamm'n. Van [[1493]] tot [[1527]] verovern de [[Inca's]] onder leidieng van der keizer [[Wayna Qhapaq]] Noôrd-Chili toet de [[Maule-rivier]].
De eêste Europeaan die a Chili bereikn was de Spaonsen ontdekkiengsreiziher [[Diego de Almagro]] in [[1535]]. Pas in [[1540]] en [[1541]] wiern mie de expedities van [[Pedro de Valdivia]] de eêste Spaonse nederzettiengen evestigd. Chili wier een Spaonse provincie.
In [[1810]] verklaeren Chili zen eihen onafankelijk van Spanje wirop a de [[Chileensen Onafankelijkeidsoôrlog]] volhen. In [[1814]] verovern de Spanjaerden der kelonie wee trug, mè in [[1817]] wissen de Chileen'n onder leidieng van generaol [[Bernardo O'Higgins]] asnog den overwinnieng te be'aelen. Iernae wier O'Higgins 'oppersen directeur' van Chili, mè wier in [[1823]] ofezet.
Vanof [[1879]] toet [[1884]] heersen de [[Salpeteroôrlog]] mie Bolivia en Peru om de salpeterveln in 't noôrn, wir a Chili hrens an deze lan'n. Chili won dezen oôrlog en nam ok hroôte stikken van Peru en Bolivia in beslag.
In [[1891]] brak de [[Chileensen Burheroôrlog]] uut. 't Chileense leher onder leidieng van [[José Manuel Balmaceda]] vocht tehen 't Conhres en de marine, en most 't onderspit delleven. Tussen [[1923]] en [[1938]] kwamm'n verschill'nde reheriengen an de macht, wironder die van generaol [[Carlos Ibáñez del Campo]]. Ok wier der een nieuwe presidentialistische hrondwet uuteropen. Vanof [[1938]] kwam de Radicaole Partij an de macht en in de jaeren '60 de chrissendemocraot [[Eduardo Frei Montalva]]. In [[1970]] wier dit [[Salvador Allende]].
Tiedens een staetsgreep op [[11 september]] [[1973]] deur generaol [[Augusto Pinochet]] wier Allende ofezet en vermoôrd en voe 17 jaer kwam der een militaire dictatuur. Pas in [[1990]] kwam der pas een democraotie. In jannewari [[2006]] wier den eêssen Chileense presidente ekozen, [[Michelle Bachelet]], die a inezwoorn wier op 11 maerte 2006.
== Demohrafie ==
[[Plaetje:Chile-CIA_WFB_Map.png|thumb|260px|Kaerte van Chili]]
In juni 2006 a Chili 16.432.674 inweuners, wibie a 't et 't zestigste land qua inweunertal wier. De bevolkieng besti vurral uut naekommeliengen van Europese immihrant'n, wivan vurral Spanjaerden, Duitsers, Zwitsers, Fransen, Iengelsen en Kroaatn. 5% van de bevolkieng is indiaan, wivan 't hroste hedeêlte Mapuche.
=== Taele ===
De offisjele taele van Chili is 't [[Spaons]]. Aore taelen zien 't [[Quechua]], [[Yámana]], [[Aymara]], [[Huilliche]], [[Rapa Nui]] en [[Kawésqar]].
== Heografie ==
[[Plaetje:Antartisch Verdrag.jpg|thumb|left|250px|Antartisch Vedrag]]
Chili is eên van de meêst heïsoleerde en 't langwerpigste land ter waereld. In 't wessen en zuden hrens 't et an de Hroôte Oceaon, in 't oôssen an de Andes en in 't noôrn lig de onherbergzaeme [[Atacamawoestien]], de droôgste woestien ter waereld. Tussen de Andes en 't [[Chileense Kusthebergte]] lihhen de centraole valleien van Chili, wir an de miste mensen weunen. In 't zuden lihhen de fjorn, eilan'n en hroôte iesvlaktn die an nae Antartica de hroste zoetwaeterreserve ter waereld bevatt'n.
Chili kan inedeêld worn in vuuf heografische rehio's, van noôrd ni zuud: [[Norte Grande]], [[Norte Chico]], [[Zona Central]], [[Sur]] en [[Extrema Sur]]. In de Zona Central weunen de miste mensen en dit is ok 't economische centrum van 't land. De Norte Grande en de Norte Chico zien droôhe en eête hebieden en der vin vurral mienbouw en veeteêlt plekke. In 't hroene en vruchbaere zuden vin vurral land- en bosbouw plekke.
Vadder ei Chili drie eilan'nhroepen in de Hroôte Oceaon: de [[Juan Fernández-archipel]], de [[Desventuradeseilan'n]] en [[Paeseiland]]. Chili claim een deêl van Antartica, mè deze claim wor deur 't [[Antartisch Vedrag]] nie erkend.
== Klimaot ==
== Politiek en bestier ==
't Staetsoôd van Chili, de president en tevens reheriengsleider, wor iedere 4 jaer verkozen. Op [[15 jannewari]] 2006 wier Michelle Bachelet mie 53,5% ekozen toet de eêste vrouwelijke president in de Chileense heschiedenisse. Zis lid van de Socialistische Partij van Chili (PSC).
't Parlement, 't ''Congreso Nacional'', besti uut twi kaemers: 't Senaot (''Senado'') mie 48 leedn en de Kaemer van Afevaerdigden (''Cámara de Diputados'') mie 120 leedn. Verschill'nde politieke partijen zien:
* [[Chrissendemocraotische Partij van Chili]] (PDC)
* [[Socialistische Partij van Chili]] (PSC)
* [[Communistische Partij van Chili]] (PCC)
== Economie ==
't Economisch zwaertepunt van Chili lig in de Zona Central. Chili ei eên van de mist stabiele economieën van [[Zuud-Amerika]]. Sins [[2000]] is der spraeke van een stabiele hroei en sins [[2007]] ei Chili ok een oopn mart en is de economie ebaseerd op de export van vurral primaire hrondstoffen.
Volhens de Chileense Centraole Bank steeg den export in 2006 ten opzichte van 't jaer divoe mie 40,7%. Dit as hevolg van 'andelsovereênkomsen mie de [[EU]], de [[VS]], [[Zuud-Korea]], 't [[SEP]] en [[China]]. 't BBP per oôd was mie $8.875 ok 't oôgste van Zuud-Amerika. Dit was mie 4% estehen.
't Belangriekste exportproduct van Chili is [[koper]], wat a 36% van de waereldmart besli. Ok worn zilver, goud en molybdeen edolven. De belangriekste delviengshebieden zien [[Chuquicamala]] en [[El Toniento]]. Mienbouw is in de rehio's Tarapacá, Antofagasta en Atacama de belangriekste economischen activiteit.
In 't zuden en middn van Chili zien landbouw en veeteêlt de belangriekste economische activiteitn. Vurral de export van hroentn en fruut neem een belangrieke plekke in op de waereldmart. Vadder exporteer Chili meer zalm dan [[Noorwegen]] en is 't een hroôt wienexporteur.
De industrie is vurral elehen in Santiago, Valparaíso en Concepción. Vurral de voediengsmiddelindustrie is belangriek. De Chileense munteêneid is de [[Chileense peso]].
== Bestierlijke indeêlieng ==
Chili is onderverdeêld in 15 rehio's, die an wee onderverdeêld zien in 51 provincies, die an ok wee onderverdeêld zien in 346 hemeênten. De 15 Chileense rehio's zien:
{|class="prettytable"
|-
|
* [[Tarapacá]]
* [[Antofagasta]]
* [[Atacama]]
* [[Coquimbo]]
* [[Valparaíso]]
* [[O'Higgins]]
* [[Maule]]
* [[Bío-Bío]]
|
* [[Araucanía]]
* [[Los Lagos]]
* [[Aysén]]
* [[Magallanes]]
* [[Región Metropolitana]]
* [[Los Ríos]]
* [[Arica y Parinacota]]
|}
{{Zuud-Amerika}}
[[Categorie:Zuud-Amerika]]
[[Categorie:Land]]
[[ace:Chili]]
[[af:Chili]]
[[als:Chile]]
[[am:ቺሌ]]
[[an:Chile]]
[[ang:Cile]]
[[ar:تشيلي]]
[[arz:تشيلى]]
[[ast:Chile]]
[[ay:Chili]]
[[az:Çili]]
[[bar:Chile]]
[[bat-smg:Čilė]]
[[bcl:Tsile]]
[[be:Чылі]]
[[be-x-old:Чылі]]
[[bg:Чили]]
[[bi:Chile]]
[[bn:চিলি]]
[[bo:ཅི་ལི།]]
[[bpy:চিলি]]
[[br:Chile]]
[[bs:Čile]]
[[ca:Xile]]
[[cbk-zam:Chile]]
[[ceb:Chile]]
[[ch:Chile]]
[[crh:Çile]]
[[cs:Chile]]
[[csb:Chile]]
[[cv:Чили]]
[[cy:Chile]]
[[da:Chile]]
[[de:Chile]]
[[diq:Şili]]
[[dsb:Chilska]]
[[dv:ޗިލީ]]
[[ee:Chile]]
[[el:Χιλή]]
[[en:Chile]]
[[eo:Ĉilio]]
[[es:Chile]]
[[et:Tšiili]]
[[eu:Txile]]
[[ext:Chili]]
[[fa:شیلی]]
[[fi:Chile]]
[[fiu-vro:Tsiili]]
[[fo:Kili]]
[[fr:Chili]]
[[frp:Ch·ili]]
[[fur:Cile]]
[[fy:Sily]]
[[ga:An tSile]]
[[gd:An t-Sile]]
[[gl:Chile]]
[[gn:Chile]]
[[gu:ચીલી]]
[[gv:Yn Çhillee]]
[[hak:Chṳ-li]]
[[he:צ'ילה]]
[[hi:चिली]]
[[hif:Chile]]
[[hr:Čile]]
[[hsb:Chile]]
[[ht:Chili]]
[[hu:Chile]]
[[hy:Չիլի]]
[[ia:Chile]]
[[id:Chili]]
[[ie:Chile]]
[[ilo:Chile]]
[[io:Chili]]
[[is:Chile]]
[[it:Cile]]
[[ja:チリ]]
[[jbo:tciles]]
[[jv:Chili]]
[[ka:ჩილე]]
[[kk:Чили]]
[[kl:Chile]]
[[kn:ಚಿಲಿ]]
[[ko:칠레]]
[[ks:Cilē]]
[[ksh:Shiile]]
[[ku:Şîle]]
[[kv:Чили]]
[[kw:Chile]]
[[ky:Чили]]
[[la:Chilia]]
[[lad:Chile]]
[[lb:Chile]]
[[li:Chili]]
[[lij:Cile]]
[[lmo:Cile]]
[[ln:Shili]]
[[lt:Čilė]]
[[lv:Čīle]]
[[mhr:Чили]]
[[mk:Чиле]]
[[ml:ചിലി]]
[[mn:Чили]]
[[mr:चिली]]
[[ms:Chile]]
[[mt:Ċili]]
[[mwl:Chile]]
[[mzn:شیلی]]
[[na:Chile]]
[[nah:Chile]]
[[nds:Chile]]
[[nds-nl:Chili]]
[[ne:चिली]]
[[nl:Chili]]
[[nn:Chile]]
[[no:Chile]]
[[nov:Chile]]
[[nrm:Chile]]
[[nv:Chíilii]]
[[oc:Chile]]
[[os:Чили]]
[[pam:Chile]]
[[pap:Chile]]
[[pl:Chile]]
[[pms:Cile]]
[[ps:چېلي]]
[[pt:Chile]]
[[qu:Chili]]
[[rm:Chile]]
[[ro:Chile]]
[[roa-rup:Cile]]
[[roa-tara:Cile]]
[[ru:Чили]]
[[sa:चिले]]
[[sah:Чили]]
[[sc:Cile]]
[[scn:Cili]]
[[se:Chile]]
[[sh:Čile]]
[[si:චිලි ජනරජය]]
[[simple:Chile]]
[[sk:Čile]]
[[sl:Čile]]
[[so:Chili]]
[[sq:Kili]]
[[sr:Чиле]]
[[stq:Chile]]
[[su:Chili]]
[[sv:Chile]]
[[sw:Chile]]
[[szl:Czile]]
[[ta:சிலி]]
[[te:చిలీ]]
[[tet:Xile]]
[[tg:Чиле]]
[[th:ประเทศชิลี]]
[[tl:Tsile]]
[[tr:Şili]]
[[tt:Чили]]
[[ug:چىلى]]
[[uk:Чилі]]
[[ur:چلی]]
[[uz:Chili]]
[[vec:Ciłe]]
[[vi:Chile]]
[[vo:Cilän]]
[[wa:Tchili]]
[[war:Chile]]
[[wo:Sili]]
[[wuu:智利]]
[[xal:Чилмудин Орн]]
[[yi:טשילע]]
[[yo:Tsílè]]
[[zh:智利]]
[[zh-classical:智利]]
[[zh-min-nan:Chile]]
[[zh-yue:智利]]
| |||