Antartica: verschil tussen versies

'''Antartica''', ok wè 't Zevende Continent', is 't vuufde hroste continent op [[aerde]] en besli mie een oppervlak van 14 miljoen km2 10% van 't totaole landoppervlak op aerde. Op Antartica worn de kouste temperatuur'n op aerde emeetn. Op 21 juli 1983 wier op 't station Vostok 's waerelds laegste temperatuur, -89,2°C, emeetn. 99% van Antartica besti uut ies. Deze laehe is hemiddeld 2500 meter dikke. Ok is Antartica 't continent mie de laegste luchvochtigeid.

 

An 't ènde van 't [[Kenozoïcum]], 70 miljoen jaer eleen, was Antartica een subtropisch hebied. In de uutestrekte wouen leven land[[zoogdieren]] en in de oceaonen leven beênvissen en overweldihend hroôte [[reptielen]]. Antartica lag in 't arte van 't toenmaelihe [[Gondwanaland]], wiran [[Zuud-Amerika]], [[Afrika]], [[India]] en [[Australië]] omeene lahen.

 

Antartica onderschei zen eihen noe van de are continent'n deurda 't ofescheien wor deur pakies. In de zuudelijke oceaonen voe de kust van Antartica bevin'n zen eihen ok vee kleine eilandjes.

 

Meer dan 90% van Antartica besti uut ies, wira onder verstaene wor hroôte oeveelee'n landies en drievende iesplateaus. 't Totaole volume ies is 30 miljoen km3 en 't bevat de hrossen oeveeleid zoet waeter ter waereld.

 

Antartica wor verdeêld in Hroôt- en Klein-Antartica. Op Hroôt-Antartica is 26 miljoen km3 van 't totaole volume ies te vin'n. Den diksen ieslaehe ier is 4776 meter dikke, in de vurm van een subhlaciaole trohhe an de kust bie [[Terre Adélie]]. 't Laegste punt van Antartica is de Bentley Subglacial Trench, 2538 meter onder de zeêspiehel.

 

[[Plaetje:Huron.jpg|thumb|250px|Huron-hletsjer]]

Hletsjers zien enurme massa's snieuw. Ze ontstaene deurdan snieuwvlokk'n op een ieslaehe vall'n. Ieran raeken de kristall'n der uutsteeksels kwiet en worn ze ronder, winae a een laehe korrels mie luchbell'n evurmd wor. Deze laehe wor saemeneperst en wor op een duur bieni ondeurlaetbaer. Deze laehe eêt de firn of de névé. Ni een poosje verdwien'n de luchbell'n en onsti hletsjeries. 95% van Antartica besti uut dit hletsjeries. Hletsjers op Antartica zien onder are:

* Huron-hletsjer

 

95% van de kust van Antartica besti uut landies wat a de kust beriekt ei en uutestrekte iesplateaus of ieskliffen vurm. Iesplateaus zien enurme drievende plaeten landies die an meehaen mie 't hetie en een zekere beschermieng vurm'n voe Antartica. 't Hroste iesplateau is de [[Ross Iesplateau]], henoemd ni sir James Clark Ross, die a dit iesplateau as eêssen zag. Are iesplateaus zien:

* Filchner Iesplateau

* Ekström Iesplateau

 

[[Plaetje:Iceberg09.jpg|thumb|250px|Iesberhen op Antartica]]

Iesberhen komm'n vee voe op Antartica. Bie een tellieng in [[1965]] wiern op 4400 km2 30.000 iesberhen eteld. Jaerlijks brokkel 1450 km3 of van den arctische kust en kom in de zee as iesberg. Viervuufde van de iesberhen kalf of van de iesplateaus an de kust, mistal zien dit taefeliesberhen van 200 tot 300 meter. Warschienlijk 1 van de hroste iesberhen ooit wier eziene op 12 november 1956 bie de USS-hletsjer, mie een hroôtte van 31.000 km3, 335 km lange en 97 km breêd, ruwwig den oppervlakte van [[België]].

 

Den oeveeleid zeê-ies van Antartica verschil per seizoen. An 't ènde van de zeumer, feberwari, is den oppervlakte 4 miljoen km2, tehenover 20 miljoen km2 in september. De rand van 't zeê-ies verplek zen eihen hemiddeld bie 4,2 km per dag.

 

Antartica besti uut twi deêl'n, naemelijk [[Hroôt-Antartica]] en [[Klein-Antartica]]. Hroôt-Antartica lig onder den enurmen ieskappe van Antartica en is opebouwd uut een plateau van hesteênte uut 't [[Precambrium]]. Op Hroôt-Antartica lihhen onder are de Transarctic Mountains, een lange bergkeet'n wivan de topp'n van de berhen, de [[nunatak]]s, soms nie boven 't ies uutkomm'n.

 

Klein-Antartica direntehen is opebouwd uut Mesozoïsche, Tertiaire en vroehe hlaciaole ofzettieng'n. De twi bergkeet'ns op Klein-Antartica zien verbon'n deur een submariene ruhhe, wideur an op de [[Zuudelijke Sandwicheilan'n]] actieve vulkaonen zien te vin'n.

 

Antartica is 't droôgste en kouste werelddeêl op aerde en 't is ok nog omheven deur de woessen oceaon op aerde. An de kust is den hemiddelde temperatuur -10 tot -20°C en op de centraole vlakken lig 't hemiddelde tussen de -50 en -60°C. Toch ei Antartica net zò vee zunuren as are hebieden, mè der wor vee minder wermte heabsorbeêrd en ok vee meer terugekaotst deur de snieuw en 't ies.

 

De oceaonen zien tevens de ruugste ter waereld, wan ier waoien de westelijke circumpolaire win'n onheremd over de breêdte van ael de aerde. Dit hebied sti bie zeêvaerders bekend as de Screaming Sixties.

 

[[Plaetje:Aurora_australis_panorama.jpg|thumb|250px|Zuuderlicht]]

Vanwehe de kouwe, de droôgte en stofvrie lucht lieken voewerpen op Antartica dichbie te lihhen en komm'n ok vee luchtspiehelieng'n voe. Deurda de zunne op ieskristall'n val, wor ofebrook'n of terugekaotst zien ok vaok optische verschiensel'n te zien. Zunnezulen, halo's en nevelbohen zien iervan voebeêl'n.

Eên van de bekenste natuurverschiensel'n op Antartica is 't zuuderlicht. Deur de [[Māori]] wor 't et enoemd 'Tahu-Nui-A-Rang', de hroôte brand in de lucht. 't Zuuderlicht ontsti deurdan binn'nstroômende elektronen helaoden deêltjes in de [[ionosfeer]] in hang zett'n en die botsen mie neutraole deêltjes in de dironder elehen thermosfeer, die a fotonen uut hi zen'n. Deur de saemenstellieng van de [[thermosfeer]] wor de kleure bepaeld. Roôd en hroen voe [[zuurstof]], violet voe stikstof.

 

[[Plaetje:Lichen_squamulose.jpg|thumb|250px|Kosmos]]

Vanwehe de snel verander'nde temperaturen, de droôgte, kouwe, arde wind, weinig waeter en eetn komm'n weinig diersoôrten op Antartica voe. Op 't land komm'n vurral kosmossen voe, Tot noe toe zien 350 soôrten kosmossen vastesteld. Slechs twi oôhere plant'n komm'n voe:de [[Colobenthos subulatus]] en den [[Antartische smele]].

Beêsten komm'n nauwelijks meer voe as microben op den onderkant van steên'n. De miste iervan zien microscopisch kleine, onder are [[protozoa]], rotifeer'n, arthropoden en nematoden. De hrossen onhewurveln is de vleuhelloôze mohhe ''Belgica antarctica'', die a zo'n 12 mm lange wor. Op Antartica leven onder are 112 soôrten kreeftachtigen, wivan 51 parasitair, 58 vrie en 3 soôrten alf-parasitair.

 

Onder de iesmassa's in 't ieskouwe waeter lig de waereld van 't benthos- de flora en fauna van den Antartischen zeêboôiem. Dezen besti vurral uut wier'n en alhen die an een schuulplekke bien an are beêsten. Vee voekomm'nd zien vlooiekreeftjes en waeterspinn'n die an kruupen over de poliepen en zeêanemoon'n. Ok komm'n der [[zeêkomkommers]], zeê-ehels, zeêsterr'n, sponzen en koralen voe. Tevens vin'n vee napslekken der eetn op de zeêboôiem.

 

Ten zuuden van den Antartische converhensie komm'n slechs 120 soôrten vissen voe. 84 soôrten iervan be'oôrn tot de suborde Notothenidei; ieruut de volhende 4 femieljes: [[Nototheniidae]], [[Harpagiferidae]], [[Bathydraconidae]] en [[Channichthyidae]]. De vissen leven in een soôrt onderkoeliengsfase wirin an de lichaemsvloeistoffen onder 't normaole vriespunt lihhen. Ze bevriezen nie deurdan ze 8 soôrten hlycopeptiden kunn'n maeken die an vorkomm'n da der bloed bevries. De miste Antartische vissen èn ok een traehe stofwisselieng en sommihe artische kabeljauwen kunn'n deur anpassieng'n in 't skelet en vethehalte in 't waeter zweven. Voebeêl'n van vissen die an voekomm'n in artische stroômieng'n zien:

 

* Lionurus filicauda

 

Op Antartica zelf komm'n mè weinig veugels voe, de miste leven op 24 eilan'nhroepen in de buurte. Der komm’n onder are ienkele sturmveugelachtegen voe uut de orde [[Procellariiformes]], naemelijk: 23 soôrten sturmveugels, pijlsturmveugels en prions, 6 albatrossen, 4 soôrten sturmveugeltjes en 2 soôrten duuksturmveugels.

Dit zien de volhende soôrten albatrossen:

Op Zuud-Georhië komm’n de enihe twi landveugels voe, uutezonderd de [[pinguïns]], naemelijk de [[bruune pijlstaert]] en de [[Anthus antarcticus]], den enihe zangveugel van Antartica.

 

[[Plaetje:Emperor_penguin.jpg|thumb|250px|Keizerspinguïn]]

Op Antartica komm’n slechs 7 soôrten pinguïns voe, nie, zoas vee edocht, alle soôrten. Allin deze soôrten:

* [[Koniengspinguïn]]

 

Robben zien hoed beschermd tehen de kouwe en de oceaonen rondom Antartica zien dus een hoeie weunplekke voe der. Robben èn of een onderuudse speklaehe of een dichen pels. De miste Antartische robben zien phocide robben, dat wil zène dan ze hoed kunn’n oren op land en in ’t waeter, mè hin uutwendihe oren ene. De volhende robben komm’n voe op en rondom Antartica:

* [[Krabb’neter]]

* Antartische pelsrobbe

 

Rond Antartica komm’n een hroôt antal walvissoôrten voe, die an vurral leven van ’t krill dat a in hroôte oeveel’eden anwezig is. De volhende soôrten komm’n voe:

* [[Dwergvinvis]]

[[to:ʻAnetātika]]

[[tr:Antarktika]]

[[uk:Антарктида]]

[[ur:انٹارکٹیکا]]